Europa als vogeltje voor de kat

Dr. Leo Klinkers, 17 februari 2025
Voormalig President van de Federal Alliance of European Federalists (FAEF)

Europa was in het verleden enkele malen betrokken bij het begrip ‘constitutionele en organisatorische federale staatsvorming’, zonder zelf een federaal Europa te willen worden. De prijs voor die nalatigheid is onlangs door de President, de Vice-President en de Minister van Defensie van de Verenigde Staten gepresenteerd: “Europe, you are fired”. Europese leiders ervoeren dit bericht als een grove schoffering door drie politici wier neiging naar autocratie door een fundamenteel gebrek aan mentale, intellectuele en morele capaciteiten schaamteloos werd geëtaleerd. De Europese Unie is daarmee geopolitiek een te negeren institutie geworden. Dikke bult, eigen schuld.

Deze US-interventie is opnieuw een oorverdovend alarm in de zin van de noodzaak om een federaal Europa te hebben met een gemeenschappelijke defensiemacht. Maar dat alarm wordt ook nu weer door dove EU-leiders niet gehoord. Als kippen zonder kop, maar toch kakelend, rennen ze door elkaar, op zoek naar een gemeenschappelijk hok zonder in de afgelopen twee eeuwen bereid te zijn geweest om zelf een goed functionerend hok te maken. 

Ik schets enkele gebeurtenissen waar de begrippen ‘Europa’ en ‘constitutionele en organisatorische federale staatsvorming’ elkaar raakten zonder dat Europa begreep dat daarin de opdracht school om te handelen, namelijk een federaal Europa te vestigen. 

1603: Politieke Methode van Johannes Althusius 
De Duitse filosoof Johannes Althusius – protegé van Willem van Oranje, de stichter van Nederland – publiceerde in 1603 zijn Politica methodice digesta atque exemplis sacris et profanis illustrata. Dat betekent: Politiek methodisch uiteengezet en geïllustreerd met heilige en profane voorbeelden. Het was de eerste beschrijving van standaarden van federale staatsvorming. In die vorm van besturen wordt soevereiniteit gedeeld door gemeenschappen in lagen boven elkaar. Elke laag bezit zijn eigen soevereiniteit. De laag daarboven is soeverein voor zaken die de laag daaronder niet kan behartigen. 

Het markeert de essentie van het begrip ‘subsidiariteit’ in de zin van “Laat aan elke besturende laag over om te doen wat die laag het beste zelf kan doen”. Het werd omstreeks 1900 door de Nederlandse staatsman Abraham Kuyper geduid als soevereiniteit in eigen kring. De introductie van gedeelde soevereiniteit was een revolutionaire breuk met de eeuwenoude traditie om soevereiniteit een en ondeelbaar te verbinden met de persoon van een heerser. 

Als een van de belangrijkste standaarden van federale staatsvorming is een federale constitutie de juridische basis. Die bevat de bepaling dat een federale autoriteit uitsluitend bevoegd is zorg te dragen voor een kleine en uitputtende reeks gemeenschappelijke belangen die lidorganisaties van de federatie niet zelf kunnen verzorgen: de zorg voor ‘het geheel’. Die lidorganisaties zijn en blijven soeverein bevoegd om hun eigen zaken te regelen: de zorg waarin de ‘delen zelf kunnen voorzien. 

De eerste en belangrijkste gemeenschappelijk zorg voor ‘het geheel’ is de veiligheid van ‘het geheel’. Dat vereist het voorzien in een gemeenschappelijke defensiemacht. Na Althusius 1603 is dit thema tot 1787 niet aan de orde geweest. Sterker nog, na de Vrede van Westfalen in 1648 ontstond het tweede statensysteem van Europa: de opkomst van soevereine natiestaten die elkaar weliswaar niet meer mochten aanvallen, maar toch oorlogen bleven voeren, tot en met WWII. Dat was periode van de Europese ‘natiestatelijke-anarchie’.

Terzijde: het eerste Europese statensysteem tot 1648 was dat van de elkaar bevechtende stammen, edellieden en steden: de Europese ‘adellijke-anarchie’. 

1787-1789: Federaal Amerika 
Na de Onafhankelijkheidsverklaring van 1776 werden de dertien Engelse koloniën in Noord Amerika onafhankelijke staten onder een confederaal verdrag, de Articles of Confederation genaamd. Toen al werd snel duidelijk dat bij verdragsrechtelijke samenwerking van meer dan twee lidstaten hun leiders de nationale belangen van hun lidstaten belangrijker vinden dan de plicht tot naleving van wat verdragsrechtelijk is afgesproken. Zij schonden het begrip Pacta Servanda Sunt: verdragen horen te worden nageleefd. Ze kregen ruzie; sommige staten dreigden uit het confederale verdrag te stappen; ze verdeelden zich in drie groepen die elkaar en het confederale gezag uitdaagden. Terzijde: exact hetzelfde vindt plaats in de Europese Unie. Maar nu heet het ‘verdragsrechtelijke-anarchie’. Lerend vermogen? Nul.

Om verder uiteenvallen te voorkomen riep James Madison, daartoe geautoriseerd door George Washington, in 1787 een groep van 55 afgevaardigden van de dertien staten bijeen: de zogeheten Philadelphia Convention. Deze (nazaten van) Europese immigranten ontwierpen in een half jaar de eerste federale constitutie ter wereld. Die bevatte met slechts zeven artikelen de vorm en inhoud van een federale staat, gebaseerd op gedeelde soevereiniteit, representatieve democratie, trias politica en nog enkele andere standaarden van constitutionele staatsvorming, ontleend aan hun kennis van de werken van Europese filosofen waaronder Jean-Jacques Rousseau, Charles de Montesquieu en John Locke; constitutionalisten pur sang. De creatie van een gemeenschappelijke defensie tegen bedreigingen van de kant van Engeland, Frankrijk en Rusland was prioriteit nummer één. 

De federale USA groeide van dertien tot vijftig lidstaten. Echter, niet zonder ernstige vragen over haar huidige democratische kwaliteit, haar bestuurlijke stabiliteit en haar rechtsprekende onafhankelijkheid. Die zijn niet langer gewaarborgd. De USA vertoont nu ernstige interne politieke, juridische en culturele problemen. Die worden echter niet veroorzaakt door een slechte constitutionele en organisatorische federale staatsvorm, maar door personen die erin slagen om zelfs het meest krachtige gebouw tot de grond toe te slopen. 

Strikt genomen rust een goed functionerende federale staat niet alleen op standaarden van constitutionele en organisatorische staatsvorming, maar tevens op de aanwezigheid van politieke ambtsdragers die bekwaam en geschikt zijn om dat ambt waardig en met onweersproken gezag uit te voeren. Waar dat ontbreekt, iets wat niet ontkend kan worden als we naar het gedrag van de politieke US-top kijken, slaat het entropisch verval (Tweede wet van Thermodynamica: bederf, chaos) keihard toe. Een proces van onstuitbaar verval dat ook het einde van de politieke levenscyclus van Europa markeert. 

Dat entropische verval wordt overigens in de hand gewerkt door enkele systeemfouten van de US-constitutie. Zij legt te veel bestuurlijke, militaire en noodrecht-macht in handen van slechts één persoon. Daarbij is het hoogste rechtsprekende college politiek samengesteld. Dat roept regelmatig vragen op over zijn onafhankelijkheid. 

Aan het slot van dit document wijs ik op de federale constitutie die in 2021-2022 ontworpen is door de Citizens’ Convention van de Federal Alliance of European Federalists (FAEF) waarvan ik tussen 2018 en 2023 de eerste President mocht zijn. In die Constitution for the Federated States of Europe van slechts tien artikelen zijn tekortkomingen van de Amerikaanse constitutie verbeterd. Overigens moet men nuchter vaststellen dat geen enkele constitutie, hoe goed ook ontworpen, bestand is tegen misbruik en sloopwerk door autocraten. 

1800 tot heden: Groei aantal federaties
Het succes van de eerste federatie ter wereld, was het begin van vele pogingen om ook Europa zelf te federaliseren. Tussen WWI en WWII namen activistische groepen in het Verenigd Koninkrijk enkele decennialang de leiding om van Europa een federale staat te maken. Inclusief de USA. Alle pogingen mislukten echter door politieke onwil, gebaseerd op gebrek aan kennis van de betekenis van federalisering en door het primaat van nationalistische belangen. 

Elders begreep men het belang van federale staatsvorming beter: de wereld kent nu zevenentwintig federale staten die samen iets meer dan 42% van de wereldbevolking huisvesten. De verdragsrechtelijke Europese Unie heeft drie federale staten: Duitsland, België en Oostenrijk. 

20^e eeuw: mislukte federaties
|Naast die zevenentwintig federale staten hebben Afrika, Azië en Europa ook mislukte federaties. Die mislukten door onvoldoende aandacht voor de noodzaak om standaarden van federale staatsvorming de hoogste prioriteit te geven. Ze vielen uiteen door juridisch knoeiwerk, nationalistische belangen, politieke rivaliteit, etnische spanningen, ongelijke machtsverhoudingen en opportunistisch optreden van de Verenigde Naties; een organisatie die net als de Europese Unie en de NATO aan het einde van haar politieke levenscyclus is gekomen.

Onder de huidige zevenentwintig federaties zit ook die van Rusland. Maar die mag eigenlijk geen federatie heten omdat de federale Russische constitutie zodanig is geformuleerd dat de President mag regeren als een alleenheerser: boven de wet. En dat doet hij dan ook, jaloers bekeken door Donald Trump.

Enkele voorbeelden van mislukte federaties zijn:  

Afrika: de Mali Federatie 1959-1960; Federatie Centraal Afrika 1953-1963; Federale Republiek Kameroen 1961-1972; Senegambia Confederatie 1982-1989; Oost-Afrikaanse Federatie (gepland maar nooit gevestigd) 1960s-1970s; Unie Egypte en Libië (ook die kwam niet echt tot stand) 1972-1977.   

Azië: Verenigde Staten van Indonesië januari 1950 tot augustus 1950; Federatie van Groot-Maleisië 1963-1965; Verenigde Arabische Republiek 1958-1961; Federatie van Zuid-Arabië 1962-1967; Unie Irak en Jordanië 1958; Unie Noord- en Zuid-Vietnam 1976 tot heden, met veel conflicten.  

Europa: Tsjecho-Slowakije 1969-1992; Sovjet-Unie 1922-1991; Joegoslavië 1945-1992; Duitse Bond 1815-1866; Pools-Litouwse Gemenebest 1569-1795.  

1941: Altiero Spinelli en Ernesto Rossi: Ventotene Manifest
Spinelli en Rossi schreven als ballingen van Mussolini op het eiland Ventotene in 1941 het zogeheten Ventotene Manifest. Dat was een krachtig betoog om na WWII een federaal Europa op te richten conform de methodologie en inhoud van de federale constitutie van de Philadelphia Convention van 1787. 

Dit Manifest kreeg na de oorlog zeer veel aandacht van politieke, wetenschappelijke en culturele personen en instanties. Dat werd echter niet omgezet in de oprichting van een federaal Europa, maar in verdragsrechtelijke samenwerking. Een systeemfout van de hoogste orde die nu, tachtig jaar na WWII, haar tol eist in de vorm van voorzienbare dreiging van een derde wereldoorlog die door een sterk federaal Europa had kunnen en moeten worden voorkomen. Maar in het spel van geopolitieke machten is de huidige verdragsrechtelijke Europese Unie – zoals het gezegde luidt: ‘Een vogeltje voor de kat’. 

1946 en 1948: Eisenhower en de Marshall hulp
Na WWII verzocht US President Truman aan Ike Eisenhower – de commandant van de geallieerde strijdkrachten tegen Hitler – om onderzoek te doen naar de mogelijkheid van een gemeenschappelijke defensiemacht in Europa. De USA begreep dat de zorg voor veiligheid van ‘het geheel’ een gemeenschappelijk belang is dat de ‘delen’ niet in hun eentje zouden kunnen verzorgen en dat daarvoor een federale staatsvorm nodig was. Maar de politieke leiders van het toenmalige Europa begrepen dat niet. Ze lieten Truman en Eisenhower in de kou staan. Om twee redenen keerde een aantal landen zich tegen het idee van een gemeenschappelijke defensiemacht en de noodzaak om daarvoor een federaal Europa op te richten: bang voor herbewapening van Duitsland en bang voor verlies van soevereiniteit, nog steeds een populaire misvatting onder zowat alle Europese politici.

In 1948 onderstreepte de USA nog eens de noodzaak tot federalisering van Europa door de Marshall hulp voor de heroprichting van Europa te begeleiden met het dringende advies een sterk verenigd Europa te vormen, liefst in de vorm van een federatie. Maar ook dat werd door de politieke leiders van Europa in de wind geslagen. Ze namen wel met veel genoegen vanaf 1948 niet minder dan 13,2 miljard dollar in ontvangst, een bedrag dat na verrekening van de inflatie vandaag enkele honderden miljarden zou bedragen. Het enige wat restte was de oprichting van de NATO in 1949. En die lijkt nu door de USA zelf ten grave te worden gedragen: een bitter voorbeeld van hoe een ooit zo democratie- en vrijheidlievende natie transformeert in een onvervalste autocratie. 

Naoorlogse politieke leiders kozen – zoals ik hierna toelicht – voor samenwerking van Europese landen door middel van verdragen: intergouvernementele samenwerking. Die werkt echter alleen zolang die samenwerking voor de deelnemende landen meer voordelen (grote financiële donaties) dan nadelen (nakomen van verplichtingen) heeft. Zodra verplichtingen zich aandienen kijkt men een andere kant op. Sommige landen die zich in het verleden inspanden om communisme en fascisme te weren, voeren nu gesprekken met Poetin en/of vormen zelf populistische/nationalistische regeringen met extreemrechtse varianten. Zich onderwerpen aan de ongekende en niet te stuiten machtswellust van de huidige US-President maakt andere landen van Europa niet minder tot slaaf. 

De naoorlogse keus om Europese samenwerking te baseren op verdragen is per saldo geen samenwerking, maar een opeenstapeling van verdragen die geenszins meer is dan de som der delen. De som had behoren te zijn: het veilig stellen van de zorg voor het belangrijkste gemeenschappelijke belang, namelijk veiligheid, alleen te realiseren in een federale staatsvorm. Nu dat is verzuimd zitten we met 

• • landen als Hongarije, Slowakije, Roemenië, Georgië die in meer of mindere mate de kant van Putin kiezen;

• • westerse EU-landen die – naar de stand van 17 februari 2025 – Oekraïne blijven steunen, maar zonder de hulp van Amerika, en zonder een NATO die op basis van Artikel 5 van het NATO-verdrag een betekenisvolle mate van veiligheid voor West-Europa zou kunnen betekenen;

• • Baltische staten en Finland in opperste staat van verdediging tegen mogelijke invallen van Rusland;

• • geen westers verzet mogelijk als Rusland het kunstje van Hitler (corridor naar Gdansk) wil herhalen, namelijk een corridor eisen naar Kaliningrad, dwars door Polen en Litouwen.

Een dreigend proces van verdeel en heers tussen EU-landen kan leiden tot een burgeroorlog, als proloog van WWIII. Precies dezelfde situatie tussen de dertien staten in de periode 1776 en 1787 in de USA. Toen alleen voorkomen door de Philadelphia Conventie met haar federale constitutie. De oorzaak van deze chaos in Europa ligt in de ernstigste systeemfout die in de periode 1950-1951 is gemaakt. En in de domheid van de politieke leiders van Europa om die fout niet te willen of te kunnen herkennen en erkennen. 

Als de EU niet bereid is deze systeemfout onder ogen te zien dan zal elke keus die nu wordt voorbereid niets anders zijn dan een extensie van die systeemfout en daarmee een nog verdere afwijking van wat vanaf 1800 geregeld had moeten zijn: een federaal Europa. In die onverhoopte extensie ligt besloten dat sommige landen tot slaaf worden gemaakt van Rusland, en andere van de USA. Het gaat veel verder dan wie de baas is in Oekraïne of in Groenland.

1950 en 1951: de Schuman Declaration en de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal
Door de oprichting van de verdragsrechtelijke Verenigde Naties in 1945 en de vermeende vrees voor verlies van soevereiniteit van federale lidstaten koos men in 1951 voor Europese samenwerking op basis van verdragen, de zogeheten intergouvernementele samenwerking. De basis daarvoor was de Schuman Declaration van mei 1950, uitgesproken door Robert Schuman, Frans minister van buitenlandse zaken. 

Schuman was een domoor. Zijn adviseur Jean Monnet (jaren gewoond in de USA, gewerkt met Roosevelt, bekend met die staatsvorm) ook. Beiden bejubeld als grondleggers van wat later uitgroeide tot de Europese Unie. Maar ze hadden in 1950 geen besef van de politieke, bestuurlijke en juridische ravage als gevolg van hun keus voor verdragsrechtelijke samenwerking. De Declaration bevatte tot tweemaal toe de uitdrukkelijke opdracht om een federaal Europa op te richten. Maar de Declaration droeg de regeringsleiders van Europa op om dat dringend gewenste federaal Europa te baseren op verdragen. Dat kan niet. Schuman kende zijn klassieken niet. De andere Europese leiders ook niet. Nog steeds niet. 

Een federale staat is gebaseerd op een federale constitutie. Die garandeert het afleggen van politieke verantwoordelijkheid in de context van gedeelde soevereiniteit, representatieve democratie en trias politica. Verdragen kennen dat niet. De EU met haar niet-echte parlement en haar met een vetorecht beklede leden van de niet-gekozen Europese Raad een democratische instelling noemen is absurd. Zij is slechts een opeenstapeling van natiestaten die zich conformeren aan de verdragsrechtelijke plichten zolang het hun nationale belangen dient, zonder politieke verantwoordelijkheid af te leggen. 

Na de Schuman Declaration van mei 1950 kwam als het eerste verdrag in 1951 de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal. Een wildgroei van daarna steeds nieuwe en aangepaste verdragen leidde tot het Verdrag van Lissabon (inwerking getreden op 1 december 2009); het slechtste juridische document dat ooit in Europa is geschreven. Het verving een zogenaamde Europese Grondwet met de naam ‘Constitutional Treaty’. De schaamteloosheid om te beweren dat een verdrag de potentie van een constitutie kan hebben doet constitutionalisten twijfelen tussen heel hard huilen of schaterlachen. Welke keus ze ook maken, uiteindelijk resteert alleen maar diepe moedeloosheid. Er zijn onvoldoende schandpalen in Europa om hen die zich aan dit proces van Europees verval schuldig hebben gemaakt te straffen.

2025: uiteenvallen van de Europese Unie, maar geen federaal Europa, noch een sterke NATO
De culminatie van systeemfouten van het Verdrag van Lissabon veroorzaakt de ondergang van de Europese Unie. Zoals ik al opmerkte: onstuitbare entropie (bederf, chaos), een concept uit de Tweede Wet van Thermodynamica dat eigen is aan elk systeem, organisch of niet, leidt naar een enorme identiteitscrisis, absorbeert EU’s energie om te blijven bestaan en te vernieuwen, waarna zij uiteen zal vallen. Zo werkt een natuurwet. 

Dit is al vele jaren geleden voorzien, voorspeld en onderbouwd met feiten en argumenten. Daar is nooit naar geluisterd. Het structureel in het Verdrag van Lissabon ingebouwde mechanisme om eigen nationale belangen van een hogere orde te achten dan gemeenschappelijke Europese belangen heeft met de speeches van de drie Amerikaanse politici in februari in 2025 aan de EU de genadeklap gegeven: een niet te bevatten chaos in de Europese Unie. Zij staat anno 2025 voor de onmogelijke taak de vrijheid van Europa te waarborgen met een politiek, juridisch en cultureel verleden dat zich eeuwenlang consequent vijandig keerde tegen federalisering van Europa, het enige statensysteem dat gemeenschappelijke veiligheid kan waarborgen. 

Nu is het te laat, tenzij de Europese leiders doen wat hun voorgangers in hun arrogante en opportunistische onwetendheid nalieten, namelijk – binnen enkele weken – vaststellen dat Europa een constitutionele en organisatorische federale staat zal worden, gebaseerd op standaarden van constitutionele en organisatorische federale staatsvorming, met als eerste gemeenschappelijke belang de veiligheid voor Europa, verzekerd door een gemeenschappelijke defensiemacht. 

Daarna wordt het Verdrag van Lissabon – splijtzwam van gemeenschappelijkheid – in de prullenbak gegooid. Precies dezelfde handeling die de Philadelphia Conventie van 1787 deed met hun verdrag van de Articles of Confederation: weg met die rotzooi. 

Ik weet ook wel dat het geen zin heeft om aan een lamme te vragen om over een muurtje te springen. Dat kan hij niet. Aan de verzameling onwetende Europese leiders vragen alsnog in enkele weken te doen wat al hun voorgangers in enkele eeuwen in schuldige nalatigheid verzuimden, namelijk een Europese federatie uitroepen, zal niet gebeuren. 

Daarom wacht de burgers van Europa een politiek-bestuurlijk vacuüm, gevuld met autocratische heersers en hun geliefkoosde bezigheid: oorlogen voeren. Als die eenmaal zijn uitgewoed zal na twintig eeuwen het vierde Europese statensysteem ontstaan, een federaal Europa. Dat lijdt geen twijfel. Maar tegen welke prijs?

2018: de Federal Alliance of European Federalists (FAEF)
Europese veiligheid is anno 2025 geen rustig bezit. Na veel mislukte pogingen sinds 1800 om een federaal Europa de vestigen is in 2018 de Federal Alliance of European Federalists (FAEF) opgericht. Deze federale NGO heeft van oktober 2021 tot maart 2022 een Citizens’ Convention georganiseerd naar het model van de Philadelphia Convention. De opdracht was: verbeter de door Leo Klinkers en Herbert Tombeur in 2012-2013 ontworpen federale constitutie voor Europa – onderdeel van hun European Federalist Papers. 

Het resultaat van die Conventie is vastgelegd in bijgaand boek:

een Preambule met een complex van Europese waarden, tien Artikelen die de gedeelde soevereiniteit, de representatieve democratie, de trias politica, vormen van directe democratie waarborgen en een gedetailleerde Memorie van Toelichting op die tien artikelen. Dat boek biedt de standaarden voor constitutionele federale staatsvorming. 

FAEF werkt samen met de instellingen van de Voorlopige Wereld Federatie, inclusief een Earth Constitution, de ultieme staatsvorm voor WereldVeiligheid. Voor meer informatie zie www.faef.eu. Voor contact met secretaris Mauro Casarotto: mauro@faef.eu .